در نظام آموزش و پرورش، دانش‌آموزان پس از کسب نمرات لازم و قبولی در سال اول مقطع تحصیلی متوسطه جهت ادامه تحصیل وارد مرحله انتخاب رشته می‌شوند (سال دوم مقطع تحصیلی متوسطه) که از اهمیت بسزایی برخوردار است.
شاخه‌های تحصیلی که هر یک از دانش‌آموزان در سال دوم مقطع تحصیلی متوسطه می‌توانند انتخاب کنند عبارتند از: 1.شاخه نظری،2.شاخه کاردانش و 3.شاخه فنی و حرفه‌ای که هر یک از این شاخه‌ها به رشته‌های متفاوتی تقسیم می‌شوند. در زیر به توضیح ساختار و ویژگی‌های این رشته‌ها می‌پردازیم.
شاخه نظری
شاخه نظری در مقطع تحصیلی متوسطه آموزش و پرورش شامل چهار رشته ریاضی - فیزیک، ادبیات و علوم انسانی، علوم تجربی و علوم و معارف اسلامی است. حدود 52 واحد از درس‌های این شاخه، (زبان و ادبیات فارسی، زبان عربی، فرهنگ و معارف اسلامی، زبان خارجی) در همه رشته‌ها به صورت مشترک و بیشتر در پایه‌های اول و دوم مقطع تحصیلی متوسطه ارایه می‌شود.
درس‌های اختصاصی این شاخه در تمامی رشته‌ها حدود 44 واحد است که بیشتر در پایه سوم ارایه می‌شود (دروس دیفرانسیل، هندسه، گسسته، فیزیک و شیمی برای رشته ریاضی فیزیک، دروس ریاضی، فیزیک، شیمی، زمین‌شناسی و زیست‌شناسی برای رشته علوم تجربی و دروس ریاضی، اقتصاد، تاریخ و جغرافیا، علوم اجتماعی، فلسفه و منطق و روانشناسی برای رشته علوم انسانی)، مراکز و واحدهای آموزشی مربوط به این شاخه «دبیرستان» نامیده می‌شوند.
مهارت‌ها و توانایی‌های لازم دانش‌آموزان
(1-1) رشته ریاضی - فیزیک: دانش‌آموزان علاقه‌مند به رشته ریاضی - فیزیک باید قدرت درک، فهم و تجزیه و تحلیل بالایی در دروس ریاضی، فیزیک و شیمی داشته و پایه درسی آنها در دروس نامبرده قوی باشد. دانش‌آموز این رشته از صرف ساعت‌ها وقت برای حل مسایل ریاضی خسته نمی‌شود و به کشف حقایق علوم فیزیک و شیمی پیرامون اطراف زندگی خود عشق می‌ورزد. همچنین دانش‌آموز این رشته با مباحثی چون نامعادلات، معادله درجه دوم، تابع درجه دوم، لگاریتم، تصاعد عددی، تصاعد هندسی، تابع و انواع آن مجانب، حد و پیوستگی، مشتق و کاربرد مشتق، انتگرال، مثلثات در درس ریاضی و مبحث حرکت‌شناسی، دینامیک، نوسان، موج، صوت، موج الکترومغناطیس، فیزیک اتمی، الکتریسته ساکن، دما، گرما، فشار، گازها، نور در درس فیزیک و مبحث شیمی آلی، شیمی معدنی و... در درس شیمی آشنا می‌شود که علاقه و قدرت یادگیری وی در این دروس از نکات حائز اهمیت است. دانش‌آموزان این رشته می‌توانند در مقاطع بالاتر (دانشگاهی) به تحصیلات خود در رشته‌های فنی و مهندسی ادامه دهند.
(2-1) رشته علوم تجربی: دانش‌آموز علاقه‌مند به رشته علوم تجربی باید پایه و بنیه علمی قوی در دروس زیست‌شناسی و زمین‌شناسی داشته و به‌راحتی از پس مسایل ریاضی، فیزیک و شیمی برآید. در این رشته از مباحث اصلی دروس زیست‌شناسی می‌توان به زیست‌شناسی و بهداشت محیط، زیست گیاهی، زیست جانوری، زیست سلولی مولکولی و... اشاره کرد که علاقه و قدرت یادگیری وی در این مباحث از نکات حائز اهمیت است. دانش‌آموز این رشته می‌تواند پس از اخذ مدرک پیش‌دانشگاهی در مقاطع بالاتر (دانشگاهی) به تحصیلات خود در رشته‌های پزشکی، دندانپزشکی، داروسازی و... ادامه دهد.
(3-1) رشته علوم انسانی: دانش‌آموز در این رشته با دروس اصلی از قبیل اقتصاد، تاریخ و جغرافیا، علوم اجتماعی، فلسفه و منطق و روانشناسی آشنا می‌شود و باید فردی منطقی بوده و نظریاتش مستند به دلیل و مدرک بوده و ظرفیت بالایی داشته باشد تا در بمباران مسایل روزمره گیج نشده و عمق ارتباط داشته باشد تا بفهمد که مردم جامعه‌اش به چه فکر می‌کنند و نیازهای آنها چیست؟ علاوه بر این قابلیت تجزیه و تحلیل مسایل سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی را داشته باشد. همچنین باید به تحقیق‌های نظری و عملی علاقه‌مند باشد یعنی از یکسو نظریه‌های متفاوتی را مطالعه کرده (اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و اقتصادی) و آنها را مورد نقد و تحلیل قرار دهد و از سوی دیگر بین مردم جامعه رفته و به تحقیق‌های میدانی علاقه‌مند باشد. دانش و بینش ریاضی در این رشته بسیار مهم است. یعنی دقیق فکر کردن و دقیق اندیشیدن در پژوهش‌ها حساس و مهم است. دانش‌آموز این رشته می‌تواند پس از اخذ مدرک پیش‌دانشگاهی در مقاطع بالاتر (دانشگاهی) به تحصیلات خود در رشته‌های مختلف علوم انسانی ادامه دهد.
(4-1) رشته علوم و معارف اسلامی: دانش‌آموز در این رشته با دروس و مباحث اصلی از قبیل اصول فقه، معارف اسلامی، تفسیر قرآن، اخلاق اسلامی، مبادی العربیه، آشنایی با قرآن و... آشنا می‌شود و باید به زبان و ادبیات عرب مسلط بوده و به آن علاقه‌مند باشد چرا که برای ورود به وادیه قرآن و حدیث و مطالعه تاریخ و تمدن کشورهای مسلمان و کتب عرفانی و فلسفه اسلامی و یا تحقیق و مطالعه بر روی فقه و مبانی حقوق اسلامی، آشنایی با زبان عربی یک ضرورت اجتناب‌ناپذیر است. همچنین دانش‌آموز این رشته می‌تواند پس از اخذ مدرک پیش‌دانشگاهی در مقاطع بالاتر (دانشگاهی) به تحصیلات خود در رشته‌های زبان و ادبیات عربی، الهیات و معارف اسلامی (گرایش‌های علوم قرآن و حدیث، فقه و مبانی حقوق اسلامی، تاریخ فرهنگ و تمدن ملل اسلامی، فلسفه و حکمت اسلامی، ادیان و عرفان)، رشته‌های دانشکده علوم قرآنی (تفسیر قرآن مجید، فنون قرائت و تلاوت و کتابت قرآن مجید)، معارف اسلامی و علوم سیاسی، معارف اسلامی و حقوق و... ادامه دهد.
نحوه‌ی ادامه‌ی تحصیل فارغ‌التحصیلان شاخه‌ی نظری، مقطع متوسطه‌ی آموزش و پرورش
دانش‌آموزان سال سوم مقطع تحصیلی متوسطه (شاخه‌ی نظری در رشته‌های مختلف)، پس از دریافت مدرک دیپلم می‌توانند با گذراندن مقطع پیش‌دانشگاهی در آزمون‌های ورودی دانشگاه‌های دولتی و آزاد، جهت ادامه‌ی تحصیل در مقاطع مختلف رشته‌های دانشگاهی شرکت کنند (در زیر جدول رشته‌هایی که هر یک از دانش‌آموزان علاقمند می‌توانند در سطوح بالاتر آموزش و پرورش (مقاطع مختلف دانشگاهی) به تحصیلات خود ادامه دهند، به تفکیک گروه‌های آزمایشی آورده شده است.
2- شاخه‌ی کار و دانش
شاخه‌ی کار و دانش در مقطع تحصیلی متوسطه‌ی آموزش و پرورش شامل سه زمینه‌ی صنعت، خدمات و کشاورزی است و هر زمینه دارای یک یا چند گروه و هر گروه دارای یک یا چند رشته‌ی اصلی است و هر رشته دارای یک یا چند رشته‌ی مهارتی است. درس‌های عمومی و انتخابی رشته‌های مهارتی این شاخه حدود 53 واحد و حدود 43 واحد به درس‌های مهارتی اختصاص دارد. مراکز و واحدهای آموزشی مربوط به این شاخه «هنرستان کار دانش» نامیده می‌شوند.
3-شاخه‌ی فنی و حرفه‌ای
شاخه‌ی فنی و حرفه‌ای در مقطع تحصیلی متوسطه‌ی آموزش و پرورش شامل سه زمینه‌ی صنعت، خدمات و کشاورزی است و هر زمینه دارای چندین رشته می‌باشد.
58 واحد از درس‌های این شاخه در همه‌ی رشته‌ها به صورت مشترک ارائه می‌شود و درس‌های اختصاصی برای هر رشته حداکثر 39 واحد است. مراکز و واحدهای آموزشی مجری این شاخه «هنرستان» و دانش‌آموزان آن «هنرجو» و دبیران تخصصی آن «هنر‌آموز» نامیده می‌شوند.
از اهداف اصلی شاخه‌ی فنی و حرفه‌ای، استقلال فکری و ایجاد زمینه‌ی خلاقیت و نوآوری، شناخت بهتر استعداد و علاقه‌ی هنرجویان و ایجاد زمینه‌ی مناسب برای هدایت آنان به سمت اشتغال، مفید است.
نحوه‌ی ادامه‌ی تحصیل هنرجویان فارغ‌التحصیل شاخه‌ی فنی و حرفه‌ای
هنرجویان سال سوم مقطع تحصیلی متوسطه (شاخه‌ی فنی و حرفه‌ای در رشته‌های مختلف)، پس از دریافت مدرک دیپلم می‌توانند جهت ادامه‌ی تحصیل در سطوح بالاتر (دانشگاهی) به طریق ذیل اقدام کنند:
● بدون گذراندن دوره‌ی پیش‌دانشگاهی، در آزمون سراسری دوره‌ی کاردانی پیوسته شرکت کرده و پس از احراز قبولی، در یکی از آموزشکده‌های فنی و حرفه‌ای سراسر کشور، ادامه تحصیل داده و موفق به اخذ مدرک کاردانی شوند.
● بدون گذراندن دوره‌ی پیش‌دانشگاهی، در آزمون ورودی آموزشکده‌های وابسته به دانشگاه جامع علمی- کاربردی شرکت کرده و پس از احراز قبولی، ادامه تحصیل داده و موفق به اخذ مدرک کاردانی شوند.
● بدون گذراندن دوره‌ی پیش‌دانشگاهی، در آزمون سراسری دانشگاه آزاد اسلامی شرکت کرده و پس از احراز قبولی، در دوره‌ی کاردانی پیوسته ادامه تحصیل داده و موفق به اخذ مدرک کاردانی شوند.
● در آزمون تغییر رشته‌ی یکی از دوره‌های پیش‌دانشگاهی هنر، علوم ریاضی، علوم تجربی، علوم انسانی و علوم و معارف اسلامی شرکت کرده و پس از احراز قبولی، دوره‌ی مذکور را گذرانده و سپس با دریافت مدرک پیش‌دانشگاهی از طریق آزمون سراسری دانشگاه‌های دولتی و آزاد اسلامی ادامه تحصیل داده و موفق به اخذ مدرک کارشناسی شوند.
● فارغ‌التحصیلان تعدادی از رشته‌های کاردانی پیوسته‌ی فنی و حرفه‌ای که دوره‌ی کارشناسی ناپیوسته‌ی رشته‌ی تحصیلی آنان مصوب شده است، می‌توانند در آزمون ورودی مربوط شرکت کرده و پس از احراز قبولی، در دانشگاه‌های طرف قرارداد وزارت آموزش و پرورش ادامه تحصیل داده و موفق به کسب مدرک کارشناسی شوند.
● کلیه‌ی فارغ التحصیلان دوره‌ی کاردانی پیوسته، می‌توانند بدون گذراندن دوره‌ی پیش‌دانشگاهی در آزمون سراسری دانشگاه‌های دولتی و آزاد اسلامی شرکت کرده و پس از احراز قبولی، ادامه تحصیل دهند.